Lợi khuẩn (Probiotic) – ‘Vệ sĩ’ giúp đường ruột khỏe mạnh

Hệ vi sinh vật đường ruột (hay còn gọi là microbiome) là “người bạn đồng hành” quan trọng với sức khỏe tiêu hóa và miễn dịch. Khi hệ vi sinh này bị mất cân bằng, nhiều rối loạn tiêu hóa, thậm chí các bệnh mạn tính, có thể phát sinh. Đó là lý do vì sao bổ sung lợi khuẩn (probiotic) được quan tâm ngày càng nhiều trong cộng đồng y khoa và cả với người dân. Nhưng lợi khuẩn có thực sự tốt như kỳ vọng, và đâu là bằng chứng khoa học đáng tin cậy?

Probiotic là gì?

Theo định nghĩa của FAO/WHO, probiotics là những vi sinh vật sống, khi được bổ sung với số lượng đủ sẽ đem lại lợi ích sức khỏe cho vật chủ, chủ yếu thông qua tác động lên hệ tiêu hóa. Điều quan trọng là không phải mọi chế phẩm vi sinh đều là probiotic đúng nghĩa, mà cần xác định chính xác đến mức chủng loại (strain) và có bằng chứng khoa học rõ ràng. Ngoài ra, prebiotics là các chất xơ hoặc hợp chất không tiêu hóa được, giúp nuôi dưỡng các lợi khuẩn tự nhiên trong ruột. Khi kết hợp giữa probiotic và prebiotic trong một sản phẩm, chúng ta gọi đó là synbiotic.

Cơ chế tác dụng của probiotic

Các nghiên cứu hiện đại đã xác nhận rằng probiotics có thể tác động tích cực lên sức khỏe đường ruột thông qua nhiều cơ chế khác nhau. Đầu tiên, chúng cạnh tranh vị trí bám dính trên niêm mạc ruột với vi khuẩn có hại, giúp hạn chế sự phát triển của các tác nhân gây bệnh. Thứ hai, một số chủng probiotic tạo ra các axit béo chuỗi ngắn (SCFA) như butyrate – đây là nguồn năng lượng quan trọng cho tế bào niêm mạc ruột và góp phần duy trì môi trường pH có lợi, đồng thời ức chế sự phát triển của các vi khuẩn xấu. Ngoài ra, probiotic còn có thể củng cố hàng rào bảo vệ ruột bằng cách tăng độ bền liên kết giữa các tế bào, ngăn chặn độc tố và vi khuẩn xâm nhập sâu vào cơ thể. Cuối cùng, một số chủng đã được chứng minh có khả năng điều hòa miễn dịch tại chỗ, giúp giảm viêm và tăng cường khả năng phòng vệ tự nhiên của ruột.

Các ứng dụng đã được chứng minh của probiotic trong hỗ trợ điều trị

Tiêu chảy liên quan kháng sinh (AAD)

Đây là một trong những ứng dụng rõ ràng và thực tế nhất của probiotic, đã được kiểm chứng qua nhiều nghiên cứu lâm sàng. Khi dùng kháng sinh, hệ vi sinh đường ruột bị ảnh hưởng, tạo điều kiện cho vi khuẩn có hại phát triển, dẫn tới tiêu chảy. Tổng hợp dữ liệu từ các thử nghiệm ngẫu nhiên đối chứng cho thấy bổ sung probiotic – đặc biệt là các chủng Lactobacillus rhamnosus GG và Saccharomyces boulardii – giúp giảm nguy cơ tiêu chảy liên quan kháng sinh cả ở trẻ em và người lớn, hiệu quả thấy rõ khi sử dụng liều tối thiểu từ 1–10 tỷ CFU/ngày và kéo dài trong suốt thời gian dùng kháng sinh. Các guideline lớn hiện nay cũng đề xuất cân nhắc probiotic ở nhóm đối tượng nguy cơ cao hoặc từng có tiền sử tiêu chảy do kháng sinh.

Hội chứng ruột kích thích (IBS)

Một số chủng probiotic được ghi nhận mang lại lợi ích thực sự cho người mắc hội chứng ruột kích thích, đặc biệt với các triệu chứng như đau bụng, đầy hơi, rối loạn đại tiện. Nghiên cứu chất lượng cao về chủng Bifidobacterium infantis 35624 cho thấy cải thiện rõ rệt các biểu hiện này sau 4–8 tuần sử dụng, với liều khoảng 1 tỷ CFU/ngày. Ngoài ra, các công thức đa chủng chứa Lactobacillus và Bifidobacterium cũng cho kết quả tích cực ở một số bệnh nhân, dù tác động có thể khác nhau tùy từng trường hợp. Hiện tại, các tổ chức chuyên ngành trên thế giới đều công nhận probiotic là một lựa chọn hỗ trợ hợp lý trong IBS, miễn là chọn đúng chủng và đúng liều.

Colic ở trẻ bú mẹ

Colic (hội chứng quấy khóc) là tình trạng thường gặp ở trẻ sơ sinh, gây lo lắng cho nhiều gia đình. Một số thử nghiệm đối chứng ngẫu nhiên cho thấy chủng Lactobacillus reuteri DSM 17938 có thể giúp giảm đáng kể thời gian quấy khóc ở trẻ sơ sinh bú mẹ. Hiệu quả rõ nhất khi sử dụng liều 100 triệu CFU mỗi ngày và duy trì tối thiểu trong 3–4 tuần. Tuy nhiên, lợi ích của probiotic này chủ yếu ghi nhận ở trẻ khỏe mạnh, bú mẹ hoàn toàn và cần thận trọng khi dùng cho trẻ non tháng hoặc có bệnh nền nặng.

Cách chọn probiotic chất lượng

Khi lựa chọn probiotic, yếu tố quan trọng nhất là xác định rõ chủng vi sinh, vì chỉ những chủng được chứng minh lâm sàng mới có hiệu quả và an toàn. Ngoài ra, bạn cần đảm bảo sản phẩm ghi rõ hàm lượng khuẩn sống (CFU) còn lại đến hạn dùng, thay vì chỉ công bố lúc sản xuất. Hãy ưu tiên các chế phẩm minh bạch về nguồn gốc, có nghiên cứu đi kèm cho từng chỉ định cụ thể, và lưu ý bảo quản đúng hướng dẫn – nhiều chủng yêu cầu bảo quản lạnh để duy trì chất lượng. Đặc biệt, tuyệt đối không sử dụng các sản phẩm không rõ nguồn gốc, không công bố chủng cụ thể hoặc liều lượng không minh bạch.

An toàn và thận trọng

Probiotic thường an toàn với đa số người khỏe mạnh nhưng không nên dùng ở những người suy giảm miễn dịch nặng, trẻ sơ sinh non tháng hoặc người có đặt catheter tĩnh mạch trung tâm do nguy cơ nhiễm khuẩn huyết, dù hiếm nhưng đã được ghi nhận. Tác dụng phụ thường chỉ là đầy hơi nhẹ hoặc khó chịu bụng, và đa số sẽ tự hết sau vài ngày sử dụng. Nếu đang dùng kháng sinh, nên uống probiotic cách xa tối thiểu 2 giờ để hạn chế việc kháng sinh tiêu diệt lợi khuẩn bổ sung. Những trường hợp có bệnh nền, dùng lâu dài hoặc xuất hiện bất kỳ dấu hiệu bất thường nào nên trao đổi trực tiếp với nhân viên y tế.

Hướng dẫn sử dụng thực tế

Để đạt hiệu quả tốt nhất, bạn nên uống probiotic vào thời điểm bụng đói hoặc theo hướng dẫn trên nhãn của từng sản phẩm. Khi phối hợp với kháng sinh, hãy uống cách xa nhau ít nhất 2 giờ. Thời gian dùng phổ biến trong các nghiên cứu dao động từ 2 đến 4 tuần, sau đó có thể đánh giá đáp ứng. Nếu sau thời gian này không thấy cải thiện hoặc xuất hiện các triệu chứng bất thường, nên dừng lại và tham khảo ý kiến chuyên môn.

Những hiểu lầm thường gặp

Nhiều người nghĩ rằng cứ dùng nhiều lợi khuẩn là tốt, nhưng thực tế, mỗi chủng chỉ có hiệu quả ở liều cụ thể – không phải cứ tăng liều là tốt hơn. Ngoài ra, không phải mọi probiotic đều giống nhau, mà tác dụng phụ thuộc từng chủng, liều lượng và chỉ định đã được nghiên cứu. Một số người cũng nhầm tưởng probiotic có thể thay thế điều trị y tế hoặc dùng kéo dài thoải mái, trong khi thực tế chỉ nên dùng đúng mục đích, đúng liều, đúng đối tượng và thời gian phù hợp theo khuyến cáo.

Probiotic là “vệ sĩ” hỗ trợ tốt cho đường ruột trong những tình huống đã được nghiên cứu rõ ràng như tiêu chảy liên quan kháng sinh, hội chứng ruột kích thích hoặc colic ở trẻ bú mẹ. Tuy nhiên, để đảm bảo hiệu quả và an toàn, bạn nên chọn đúng chủng, liều lượng và ưu tiên các sản phẩm có nguồn gốc rõ ràng. Không tự ý dùng cho người bệnh nền nặng hoặc trẻ sơ sinh non tháng. Mọi quyết định sử dụng nên có sự tham vấn của nhân viên y tế khi có bệnh lý đặc biệt hoặc cần dùng dài ngày.